Pojam zastarelosti i opšta pravila

Zastarelost predstavlja način gašenja obaveza iz razloga što poverilac u određenom vremenskom periodu (u roku zastarelosti) nije zahteva od dužnika ispunjenje nastale obaveze. Shodno članu 360. Zakona o obligacionim odnosima propisano je da zastarelošću prestaje pravo poverioca da zahteva ispunjenje dužnikove obaveze. Nastupanjem zastarelosti prestaje pravo poverioca da prinudnim, sudskim putem, tužbom, zahteva ispunjenje obaveze. Zastarelost nastupa protekom zakonom utvrđenog roka u kome je poverilac mogao da zahteva ispunjenje obaveze.

Zastarelost je vid sankcije za poverioca koji nečinjenjem, pasivnim ponašanjem nije vršio svoje pravo u zakonom određenom vremenu. Zastarelošću, protekom zakonom utvrđenog roka prestaje obaveza dužnika da nastalu obavezu i ispuni.

Sud, pak, ne vodi računa o zastarelosti po službenoj dužnosti. Dužnik mora da se pozove na zastarelost prigovorom zastarelosti.

Zastareloost počinje da teče prvog dana posle dana kada je poverilac imao pravo da zahteva ispunjenje obaveze, dok ukoliko se obaveza sastoji u nečinjenju, propuštanju ili trpljenju, zastarelost počinje da teče od prvog dana posle dana kad je dužnik postupio suprotno obavezi.

Zastarelost je nastupila kad istekne poslednji dan zakonom određenog roka.

U vreme zastarelosti se računa i vreme proteklo u korist dužnikovih prethodnika. Dužnik ne može da se odrekne zastarelosti pre nego što protekne vreme određeno za zastarelost. Tek nakon što je zastarelost nastupila, odricanje od iste je dopušteno. Odricanjem od zasatrelosti smatra se i pisano priznanje zastarele obaveze, kao i davanje zaloge ili kog drugog obezbeđenja za zastarelo potraživanje.

U slučaju da dužnik ispuni zastarelu obavezu, nema pravo na povraćaj datog, čak iako nije  znao da je obaveza zastarela. U situaciji kada protekne rok zastarelosti, poverilac čije je potraživanje obezbeđeno zalogom ili hipotekom može da se namiri samo iz opterećene stvari, ako je drži u rukama ili ako je njegovo pravo upisano u javnim knjigama. Shodno navedenom Zakonom o založnom pravu na  pokretnim stvarima i stvarima upisanim u registar propisano je da se založni poverilac može namiriti iz vrednosti predmeta založnog prava i posle zastarelosti njegovog potraživanja, dok se zastarela potraživanja kamata i drugih povremenih davanja ne mogu namiriti ni iz opterećene stvari.

Zastarevanje glavnog potraživanja za posledicu ima i zastarevanje sporednih potraživanja, kao što su potraživanja kamata, plodova, troškova, ugovorne  kazne.

Rokovi zastarelosti – vreme potrebno za zastarelost

Zakonom su za pojedina potraživanja posebno utvrđeni rokovi, odnosno vreme koje je potrebno da protekne kako bi nastupila zastarelost.

Rokovi propisani zakonom i posebnim propisima su imperativnog karaktera,  te se u skladu sa članom 364 Zakona o obligacionim odnosima, pravnim poslom (sporazumom, ugovorom) ne može odrediti duže ili kraće vreme zastarelosti od onog vremena koje je određeno zakonom.

Zakonom su određeni jedan opšti (10 godina) i nekoliko posebnih rokova zasatrelosti (5,3 i 1 godina)

Opšti rok zastarelosti je rok u kojem zasatarevaju sva potraživanja za deset godina, ako zakonom nije određen neki drugi rok zastarelosti.

Poseban rok od tri godine

Zakonom je određen poseban rok zastarelosti od tri godine za sledeća potraživanja:

Povremena potraživanja

Povremena potraživanja su potraživanja povremenih davanja koja dospevaju godišnje ili u kraćim određenim vremenskim razmacima. Bilo da se radi o sporednim povremenim potraživanjima, kao što je potraživanje kamata, bilo da se radi o takvim povremenim potraživanjima u kojim se iscrpljuje samo pravo, kao što je potraživanje izdržavanja, zastarevaju za tri godine od dospelosti svakog pojedinog davanja.

Ovo važi i za aunuitete kojima se u jednakim unapred utvrđenim povremenim iznosima otplaćuju glavnica i kamate, ali ne važi za otplate u obrocima i druga delimična ispunjenja.

Samo pravo iz koga proističu povremena potraživanja zastareva za pet godina. Ovaj rok se računa od dospelosti najstarijeg neispunjenog potraživanja posle koga dužnik nije vršio davanje. U slučaju kada zastari pravo iz koga proističu povremena potraživanja, poverilac gubi pravo ne samo da zahteva buduća povremena davanja, nego i povremena davanja koja su dospela pre ove zastarelosti.

Međusobna potraživanja iz ugovora o prometu robe i usluga

Međusobna potraživanja pravnih lica iz ugovora o prometu robe i usluga, kao i potraživanja naknade za izdatke učinjene u vezi sa tim ugovorima, zastarevaju za tri godine. U ovom slučaju, zastarevanje teče odvojeno za svaku isporuku robe, izvršeni rad ili uslugu.

Potraživanje zakupnine – zastareva za tri godine

Potraživanje naknade štete

Potraživanje naknade prouzrokovane štete zasatreva za tri godine od kada je oštećenik saznao za štetu ili lice koje je štetu učinilo (subjektivni rok).

U svakom slučaju ovo potraživanje zastareva za pet godina od kada je šteta nastala (objektivni rok).

Izuzetak od napred navedenog predstavlja potraživanje naknade štete prouzrokovane krivičnim delom. Ukoliko je šteta prouzrokova krivičnim delom, a za krivično gonjenje je predviđen duži rok zastarelosti, zahtev za naknadu štete prema odgovornom licu zastareva kada istekne vreme određeno za zastarelost krivičnog gonjenja.

Još jedan izuzetak u slučaju potraživanja naknade štete nastale povredom ugovorne obaveze koja zastareva za vreme određeno za zastarelost te obaveze.

Jednogodišnji rok zastarelosti

Rok zastarelosti od jedne godine, zakon propisuje za:

• Potraživanje naknade za isporučenu električnu energiju i toplotnu energiju, plin, vodu, za dimničarske usluge i za održavanje čistoće, kad je isporuka odnosno usluga isporučena za potrebe domaćinstva
• potraživanje radio-stanice i radio-televizijske stanice za upotrebu radio-prijemnika i televizijskog prijemnika;
• potraživanje pošte, telegrafa i telefona za upotrebu telefona i poštanskih pregradaka, kao i druga njihova potraživanja koja se naplaćuju u tromesečnim ili kraćim rokovima;
• potraživanje pretplate na povremene publikacije, računajući od isteka vremena za koje je publikacija naručena.

Potraživanje utvrđeno pred sudom ili drugim nadležnim organom

Sva potraživanja koja su utvrđena pravnosnažnom sudskom odlukom ili odlukom drugog nadležnog organa, ili poravnanjem pred sudom ili drugim nadležnim organom, zastarevaju za deset godina, pa i ona za koja zakon inače predviđa kraći rok zastarelosti.

Međutim, sva povremena potraživanja koja proističu iz takvih odluka ili poravnanja i dospevaju ubuduće, zastarevaju u roku predviđenom za zastarelost povremenih potraživanja.

Zastoj i prekid zastarevanja

Zastoj zastarevanja predstavlja sprečavanje zastarevanja (kada nije ni počelo da teče), odnosno zaustavljanje zastarevanja (kada je počelo da teče) jer su nastupili razlozi zbog kojih zastarevanje nije ni počelo da teče, odnosno zbog kojih je zaustavljeno vreme potrebno za zastarelost.

Zakonom o obligacionim odnosima propisano je da zastarevanje ne teče između bračnih drugova, između roditelja i dece dok traje roditeljsko pravo, između štićenika i njegovog staraoca, kao i organa starateljstva, za vreme trajanja starateljstva i dok ne budu položeni računi, zatim između dva lica koja žive u vanbračnoj zajednici, dok ta zajednica postoji.

Zastarevanje, ne teče za sve vreme za koje poveriocu nije bilo moguće zbog nesavladivih prepreka da sudskim putem zahteva ispunjenje obaveze.

Ako zastarevanje nije moglo početi da teče zbog nekog zakonskog uzroka, ono počinje teći kada taj uzrok prestane. U situaciji kada je zastarevanje počelo teći pre nego što je nastao uzrok koji je zaustavio njegov dalji tok, ono nastavlja da teče kad prestane taj uzrok, a vreme koje je isteklo pre zaustavljanja računa se u zakonom određeni rok za zastarelost.

Prekid zastarevanja znači da se prekida dalji tok zastarelosti. Do prekida zastarevanja dolazi usled određenih radnji poverioca, odnosno dužnika. Radnja dužnika kojom se prekida zastarevanja je priznanje duga.  Priznanje duga može se učiniti ne samo izjavom poverioca, nego i na posredan način, kao što su davanje otplate, plaćanje kamate, davanje obezbeđenja.

Poverilac prekida zastarevanje podizanjem tužbe i svakom drugom radnjom preduzetom protiv dužnika pred sudom ili drugim nadležnim organom, u cilju utvrdjivanja, obezbeđenja ili ostvarenja potraživanja.

Posle prekida zastarevanje počinje teći iznova, a vreme koje je proteklo pre prekida ne računa se u zakonom određeni rok za zastarelosti

ZASTARELOST PREMA ZAKONU O RADU

Zakonom o radu propisano je da pravo da se zahteva ništavost ugovora o radu ne zastareva.

Sva novčana potraživanja zastarevaju u roku od tri godine od dana nastanka obaveze. Pod novčanim potraživanjima u smislu ovog zakona podrazumevaju se sva primanja koja zaposleni ostvaruje iz radnog odnosa: zarada, naknada zarade, uvećana zarada po osnovu minulog rada i drugih osnova uvećanja, naknada troškova, naknada štete za neiskorišćeni godišnji odmor, otpremnin, jubilarne nagrade i druga primanja zaposlenog utvrđena opštim aktom, odnosno ugovorom o radu.

Zaposleni koji ima potraživanja iz rPadnog odnosa, kako bi sprečio nastupanje zastarelosti, prekida zastarelost podnošenjem tužbe, kao i svakom drugom radnjom pred sudom ili drugim nadležnim organom.

Zastarelost prema zakonu o poreskom postupku i poreskoj administraciji

• zastarelost prava na utvrđivanje i naplatu poreza i sporednih poreskih davanja – pravo Poreske uprave na utvrđivanje i naplatu poreza i sporednih poreskih davanja zastareva za pet godina od dana kada je zastarelost počela da teče. Zastarelost ovog prava počinje da teče od prvog dana naredne godine od godine u kojoj je trebalo utvrditi porez, odnosno sporedno poresko davanje.

Zastarelost prava na povraćaj i refakciju odnosno refundaciju, poreza i sporednih poreskih davanja

Pravo poreskog obveznika na povraćaj, poreski kredit, refakciju i refundaciju, kao i namirenje dospelih obaveza putem preknjižavanja poreza i povraćaj sporednih poreskih davanja zastareva za pet godina od dana kada je zastarelost počela da teče.

Zatarelost se prekida svakom radnjom Poreske uprave preduzetom protiv poreskog dužnika u cilju utvrđivanja i naplate poreza i sporednih poreskih davanja, odnsno radnjom poreskog obveznika preduzetom u cilju ostvarivanja prava na povraćaj, poreski kredit, refakciju i refundaciju.